Antieke klokken & horloges: A-B-C
Antiek-Encyclopedie.nl: Het informatiepunt voor de antiekliefhebber.



Acorn clock

(Eng. Am.: shelf clock) Consoleklok in de vorm van een eikel, midden 19de eeuw gemaakt door J. C. Brown.
.Bronvermelding    |    Top


Act of Parliament clock

(Eng.) Onjuiste benaming voor coaching inn clock.
.Bronvermelding    |    Top



Altaarklok

Italiaanse klok met houten kast in de vorm van een altaar, gemaakt van midden 17de tot midden 18de eeuw. Soms zijn deze klokken van binnen verlicht (nachtklokken). Ook geproduceerd in Zuid-Duitsland - waar de naam Altaruhr ontstond - en (in geringere mate) ook in Engeland.



antieke klokken | altaarklok

.Bronvermelding    |    Top


Amsterdams staand horloge

Het Amsterdamse staande horloge werd voor het eerst gemaakt in het laatste kwart van de 17de eeuw. Onzeker is of de Engelsen door de Nederlanders werden geïnspireerd of andersom. In ieder geval tonen de vroege Hollandse en Engelse staande klokken grote gelijkenis: betrekkelijk gering formaat, eenvoudige rechte kast, vierkante wijzerplaat, soms bekroond met snijwerk of geprofileerd dak, gedragen door ronde en getorste pilaren. Het uurwerk verschilt nauwelijks van dat in de wandklokken. De eikenhouten kast is gefineerd met noten- of palissanderhout en vaak ingelegd met bloemmotieven, medaillons of sterren. Onder invloed van de late barok ontstond aan het begin van de 18de eeuw een rijker versierde kast met hoge, getoogde kap en fraai houtsnijwerk. De aandrijfgewichten hangen aan snaren; de uurwerken lopen acht dagen en soms zelfs een maand. Na ca. 1790 werden deze kostbare klokken niet meer gemaakt. Bij ons werd de productie gestaakt; in Engeland werd een inmiddels ontstane goedkopere versie, de zogenaamde grandfather clock, nog tot het midden van de 19de eeuw gemaakt.

Afbeelding: klik voor een uitgebreide fotoreportage op de foto.










.Bronvermelding    |    Top

.Bronvermelding    |    Top


Astronomische wijzerplaat

Wijzerplaat op een klok of horloge die de stand aangeeft van zon en/of maan, evt. van planeten en sterrenbeelden. Vanaf begin 14de eeuw op grote uurwerken, vanaf begin 16de eeuw ook op huisklokken.
.Bronvermelding    |    Top


Augsburgse klokken

Augsburg muntte in de renaissance uit in de fabricage van uurwerken in kasten die op de toenmalige architectuur waren geïnspireerd, de zogenaamde Türmchenuhren.
.Bronvermelding    |    Top


Balans

Bij de oudste uurwerken werd aan de spil de foliot of de balans bevestigd. De foliot of waag bestaat uit een horizontale dwarsbalk, waarvan het middelpunt op de spil is bevestigd. Door middel van kroonrad en spil maakt de foliot een heen en weer zwaaiende beweging, waarvan de snelheid kan worden ingesteld met verplaatsbare gewichtjes aan de uiteinden. In plaats van de foiliot gebruikte men soms de balans of het balanswiel.
.Bronvermelding    |    Top


Balanskloof

De onderdelen van een uurwerk zijn gemonteerd tussen stijlen of platines. De achterplatine werd vaak fraai gegraveerd, met onder meer de naam van de klokkenmaker en soms ook het jaartal. Hetzelfde geldt voor de balanskloof van oude horloges; het metalen plaatje op de achterplatine waaraan de balans is bevestigd.
.Bronvermelding    |    Top


Banjo clock

Amerikaanse hangklok in de vorm van een banjo, voor het eerst door de familie Willard gemaakt. De banjo clock is een variatie op de Franse lierpendule (1802-1860). Kenmerken: slinger, ronde kop, beschilderde glazen panelen en rechthoekige voet.
.Bronvermelding    |    Top


Belhek of fret

Een ajour bewerkt metalen plaatwerk boven op de klok dat aanvankelijk was bedoeld om de waag of het balanswiel aan het oog te onttrekken. Later werd het rond de bel aangebracht.
.Bronvermelding    |    Top


Birdcage frame of posted frame

(Eng ) Bij antieke klokken veel voorkomend lantaarnvormig uurwerkgestel, bestaand uit een boven- en onderplatine, verbonden door vier platinepoten of pilaartjes. De raderen van gaand en slagwerk zijn tussen een drietal afzonderlijke, platte stijlen geplaatst.
.Bronvermelding    |    Top


Blois

(dep. Loire-et-Cher, Fr.) Stad waar tijdens de 17de eeuw zowel de Franse horlogemakerij als de emailindustrie was geconcentreerd. Beide industrieën werkten nauw samen: de emailindustrie produceerde hoofdzakelijk horlogekasten die vanwege de uiterst minutieuze beschildering een begrip werden in binnen- en buitenland. Het Blois-email kende verscheidene genres van beschildering, zoals bloemen, figuren of allegorieën. In de 18de eeuw werd Blois als email-stad overvleugeld door Genève en Parijs.
.Bronvermelding    |    Top


Bolvormige hangklok

17de Eeuwse klok met bolvormige kast die aan het plafond werd opgehangen. Heeft zich mogelijkerwijs ontwikkeld uit het bolvormige halshorloge: de vorm van de vroegste hangklokken doet hier in ieder geval aan denken. De wijzerplaat is tegen het afgeplatte vlak aan de onderkant van de bol gemonteerd. De bol zelf is gegraveerd of ajour bewerkt, in de 17de eeuw dikwijls voorzien van twee aparte, ronddraaiende cijferringen voor uren en minuten. Aanvankelijk met spillegang en balans, later ook met slinger, veer- of gewichtaandrijving uitgevoerd. De klok fungeert zelf als gewicht en zakt langzaam omlaag aan de om een klos gewonden ketting: de opwinding geschiedt door de bol weer omhoog te duwen. Dit type klok komt gedurende de 17de eeuw in heel Europa voor, tegen het eind van de 17de eeuw vaak aangebracht in kroonluchters.
.Bronvermelding    |    Top


Box-case clock

Amerikaanse tafelklok in de vorm van een doos. In 1816 gepattenteerd door E. Terry.
.Bronvermelding    |    Top


Brabantse klokken

In de 18de eeuw ontstonden de Brabantse of Luikse klokken. De kasten vertonen rijk houtsnijwerk, eigen aan het door Luik beïnvloede gebied, dat al eeuwenlang een centrum van meubel- en houtsnijkunst was. De eenvoudige, vrij primitieve uurwerken bestaan uit bronzen raderen tussen ijzeren platines. De kasten van zowel wand- als staande klokken vertonen tijdens het rococo duidelijk de Franse invloed.
.Bronvermelding    |    Top



Bracket clocks

(Eng., lett. consoleklokken) Historisch gegroeide, samenvattende Engelse aanduiding voor tafelklokken met slinger, in Nederland meestal samengevat onder de naam Engelse tafelklokken.



antieke klokken |  Bracket klok

.Bronvermelding    |    Top


Breguet-sleutel

Sleutel met palrad, zodat het uurwerk niet in een verkeerde richting kan worden opgewonden.
.Bronvermelding    |    Top


Brocot-gang

Soort rustende ankergang, uitgevonden door Achille Brocot, waarbij het anker geen klauwen heeft maar halfronde stenen (dikwijls robijnen). Het schakelrad heeft spitse tanden. Het echappement komt veel voor bij Franse pendules uit de late 19de eeuw, waarbij het centrum van de wijzerplaat is uitgespaard, zodat de werking van het echappement zichtbaar is (échappement visible).
.Bronvermelding    |    Top


Brocot-ophanging

Door Achille Brocot ontworpen ophanginrichting van de lange slinger van klokken met anker-echappement. Hierdoor werd het mogelijk de lange slinger bij te stellen zonder het uurwerk te laten stilstaan, zoals bij korte slingers altijd al gebruikelijk was, door eenvoudig de zijden draad waaraan de slinger hing iets in te korten. De lange slinger was vanwege het aanzienlijke gewicht van de daarbij behorende slingerlens doorgaans aan een stalen veer opgehangen. Brocot ontwierp een ophangsysteem waarbij het draaipunt van de slinger van het ophangpunt af naar omlaag kon worden verschoven, zodat de slingerlengte en -tijd werden verkort. Het mechaniek kon via een sleutelasje in de wijzerplaat van buitenaf worden bediend.
.Bronvermelding    |    Top


Calibre lépine

(Fr.) Door de Franse klokkenmaker Jean-Antoine Lépine ca. 1760 ontworpen uurwerkconstructie voor horloges waardoor het horloge beduidend platter kon worden.
.Bronvermelding    |    Top

Carillon

Speelwerk van een klok dat bestaat uit een rol (speeltrommel) waarin pennen zijn aangebracht, een reeks van 12 tot 20 op elkaar afgestemde bellen en daarachter een corresponderend aantal hamers. De hamers worden bij het draaien van de rol door de pennen gespannen en vervolgens losgelaten zodat ze verend terugspringen, waarbij de bel juist nog even wordt aangeraakt. Indien een snelle opeenvolging van aanslagen nodig is, worden per bel twee hamers aangebracht,die op dezelfde as zijn gemonteerd en om de beurt door de pennen in de rol worden opgelicht. De aandrijving van de speeltrommel geschiedt door een apart raderwerk. Carillons werden in de 18de eeuw veel ingebouwd in staande klokken, met name in de Amsterdamse staande horloges. Het aantal melodieën (aria’s) dat gespeeld kan worden varieert van 12 tot 24. Het carillon speelt soms alleen op het uur en halve uur of kan naar believen worden aangezet





antieke klokken | Carillon

.Bronvermelding    |    Top


Carriage clock

Zie Reisklokjes
. Top


Carrousel

Mechaniek ter compensatie van onregelmatigheden van het evenwicht van de balans, uitgevonden door de in Londen werkzame Deense horlogemaker Bonniksen (1859-1935). De carrousel was een vereenvoudiging van het gecompliceerde tourbillon-systeem van Abraham-Louis Breguet: het mechaniek is minder gevoelig dan de tourbillon; het echappement - van dezelfde constructie als dat van Breguet - maakt bij dit systeem één omwenteling in 52,5 minuut.
.Bronvermelding    |    Top


Cartel

(Fr., v. It. cartello = uithangbord, aanplakbiljet) Ook kartelklok of cartoucheklok. Wandklok met de contouren van een rococo-cartouche met slingeruurwerk en veeraandrijving, ontstaan midden 18de eeuw. Werd in Frankrijk vnl. gebouwd in bronze doré; navolgingen uit de omringende landen zijn doorgaans uitgevoerd in verguld hout. Ook nog talrijk tijdens het classicisme, maar dan aangepast aan de strakkere Lodewijk XVI-ornamentiek. In het midden van de 19de eeuw, tijdens het neorococo opnieuw veel gemaakt, maar nu meestal kleiner van formaat.
.Bronvermelding    |    Top


Cartel d’alcove

(Fr.) Kartelklok voorzien van een repetitieslagwerk dat door middel van een koordje van buitenaf in werking kon worden gesteld. In de alkoof (in de 18de eeuw het meest specifieke slaapvertrek) stelde het repetitiemechanisme de bewoner in staat zich in het donker van de tijd te vergewissen.




antieke klokken | Cartel d’alcove

.Bronvermelding    |    Top


Cartoucheklok

Term waarmee bedoeld kan worden de cartel of kartelklok dan wel een klok met cartouche-wijzerplaat.



antieke klokken | Cartoucheklok
Cartoucheklok Vergroot foto

.Bronvermelding    |    Top


Cartouche-wjjzerplaat

Wijzerplaat waarbij de cijfers, soms ook de naam van de maker, zijn aangebracht op kleine email-plaquettes in blauw of zwart op witte achtergrond. Voornamelijk op Franse klokken, o.a. comtoise klokken, uit de periode 1680-1740; in later jaren veel gekopieerd.
.Bronvermelding    |    Top


Centrifugaal of konische slinger

De centrifugaal of konische slinger beschrijft met constante snelheid een cirkel om de evenwichtstoestand. Hierdoor bewegen ook de wijzers constant in plaats van de pulserende beweging van wijzers bij een normale slinger. De konische slinger is bijzonder geschikt voor uurwerken van astronomische telescopen. In het midden van de 19de eeuw werden ook Franse pendules met konische slinger gemaakt. Het eerste uurwerk met een konische slinger zou in 1857 zijn gemaakt door Jost Bodeker voor de kerk in Osnabrück.
.Bronvermelding    |    Top


Centrumrad of minuutrad

Rad in uurwerk van klok of horloge, dat ook het wijzerwerk aandrijft.
.Bronvermelding    |    Top


Chronograaf

Horloge met aanwijzing van uren, minuten en seconden, dat is uitgerust met een centrale secondenwijzer die door een druk op een knop in werking kan worden gesteld of stilgezet en dan naar de nulstand terugspringt. Wordt vanaf ca. 1875 gemaakt.
.Bronvermelding    |    Top


Chronometer

Tijdmeter in de vorm van een draagbaar toestel met wijzers die zijn verbonden met een uurwerkmechanisme dat wordt bewogen door een drijfveer. Een om zijn middelpunt slingerende balans dient als regelaar van de beweging; de schommelingen van de balans worden door een spiraal (onrust) onderhouden. De meeste chronometers kunnen 56 uur lopen zonder tussentijds te worden opgewonden. De chronometer was in opzet bedoeld als scheepsklok omdat het slingeruurwerk te gevoelig was voor de deining van de golven. Al in 1661 had Christiaan Huygens een zee-uurwerk geconstrueerd, maar dit instrument was nog te weinig betrouwbaar. Het echappement van de chronometer II van John Arnold (1782) vertoont zoveel gelijkenis met de moderne chronometer dat deze met recht mag worden beschouwd als de uitvinder van de chronometergang. Behalve dit echappement werden voor draagbare uurwerken de duplexgang (Dutertre, 1724), en de virgulegang (Caron de Beaumarchais, 1753) geconstrueerd. Enkele andere gangen zijn zo weinig toegepast dat er zelfs geen speciale naam voor bestaat.











antiek klokken | Antieke chronometer
Chronometer Vergroot foto

.Bronvermelding    |    Top



Chronometergang

Behoort tot de vrije gangsystemen. Zij wordt in het bijzonder toegepast bij scheepschronometers; voor horloges is zij minder geschikt, omdat de balans gemakkelijk tot stilstand wordt gebracht. Het systeem is uitgevonden door John Arnold en verbeterd door Thomas Earnshaw.




antiek klokken | Antieke Chronometergang
Chronometergang Vergroot foto

.Bronvermelding    |    Top


Chronoscoop

Horloge waarbij de uren worden aangegeven in een halfronde uitsparing in de wijzerplaat, waarachter de cijfers ronddraaien. Bij elk uur verdwijnt het cijfer van het vorige uur uit de uitsparing en verschijnt het volgende aan de andere kant. De minutenverdeling is op de omtrek van de uitsparing aangebracht. Stamt uit ca. 1700.
.Bronvermelding    |    Top



Cilindergang

Behoort tot de rustende gangen, waarbij het gangrad bij iedere beweging even stil blijft staan.





antieke klokken | cilinderergang

.Bronvermelding    |    Top


Clementgang

Behoort tot de terugwerkende gangen, waarbij het kroonrad bij iedere beweging iets wordt teruggeduwd.
.Bronvermelding    |    Top


Coaching inn clock

(Eng., lett. postherbergklok) Grote hangklok met ronde wijzerplaat, ca. 75 cm in doorsnede, lopend op gewichten, meestal zonder slagwerk. Wijzerplaat en kast doorgaans gelakt of beschilderd, in sommige gevallen mahoniehouten kast met witte wijzerplaat. Stamt uit begin 18de eeuw, hing vooral in pleisterplaatsen van de diligence of in koffiehuizen (daarom ook wel bekend als ‘tavern clock’). De naam ‘Act of Parliament' clock is onjuist.
.Bronvermelding    |    Top


Compensatieslinger

Slinger die bestaat uit twee of drie metalen, waarvan de verschillende uitzettingscoëfficiënten elkaar opheffen. In 1725 door Graham uitgevonden.
.Bronvermelding    |    Top








antiek klokken | Antieke Comtoise klok
Comtoise klok Vergroot foto

Comtoise

(Fr. afgel. v. Franche-Comté) of Morbier-klok, Franse provinciale wandklok, later ook gebruikt als staande klok, die vanaf de vroege 18de eeuw tot de vroege 20ste eeuw werd gemaakt in Franche-Comté, met als belangrijkste centra de steden Morez, Morbier, Fonçine-le-bas en Fonçine-le-haut. Bij de comtoise zijn gaand en slagwerk naast elkaar gemonteerd, in een ijzeren uurwerkgestel met horizontale onder- en bovenplaat. Tot ca. 1840 is het meest gebruikelijke echappement de spillegang, met lange slinger en horizontaal, doorgaans omgekeerd aangebracht schakelrad. De aandrijving geschiedt door gewichten aan koorden. Het slagwerk bestaat uit een zaagslagwerk met bel, na ca. 1870 met gong. Meestal heeft de comtoise een dwangslag, twee minuten na de uurslag. Tot ca. 1830 hebben de meeste comtoises een aparte halfuurslag die door het gaand werk wordt uitgelicht. Datumaanwijzing komt vanaf ca. 1750 voor. Maanduurwerken dateren eveneens uit die tijd. Bijna altijd zijn de comtoises vóór ca. 1830/1840 voorzien van een wekkerwerk. Het oudste type heeft meestal een kleine ijzeren kast met deurtjes, één stalen (uur)wijzer, een tinnen of messing cijferring en een ajour uitgezaagd ornament op de kast. De slinger is samengesteld uit stukjes ijzerdraad en heeft een peervormig slingergewicht. In de Louis XV-periode ontstaan klokken met bronzen wijzerplaat, met geëmailleerde cartouches voor de cijfers. De kast wordt bekroond met ajour uitgezaagde of van brons gegoten rocaille-ornamenten, waarop dikwijls een haan of zon troont. (Dit type wordt ook aangeduid als ‘cartoucheklok’.) Ca. 1750 verschijnen geheel geëmailleerde wijzerplaten die aanvankelijk hol van vorm zijn (schotelplaat), maar bol worden aan het eind van de 18de eeuw. Op de kast een min of meer gestileerd gietstuk met een haan geflankeerd door vliegende vogels en bladwerk, met een centrale cartouche. Dit type comtoise wordt wel als haan- of haantjesklok aangeduid; het werd tot ca. 1830 gemaakt. De motieven in de cartouche wisselen met de regeringsvorm; zo komen in de periode vóór de Revolutie drie Franse lelies voor (Bourbon); tijdens de Revolutie vindt men hier dikwijls twee ineengeslagen handen afgebeeld en tot 1800 ook een Frygische muts op een paal (Directoire); in de empire-periode een adelaar. Vanaf ca. 1830 wordt de comtoise voorzien van een uit latoenkoper geperste frontplaat, tot ca. 1840 in de vorm van een door hoornen des overvloeds geflankeerde zon, daarna met zeer uiteenlopende religieuze, romantische voorstellingen, waarvan ca. 90 verschillende uitvoeringen bestaan. De slinger hangt nu aan de voorkant, heeft een messing slingerschijf en een uit platte, aan elkaar geklonken staafjes bestaande slingerstaaf die i.v.m. eventueel transport opvouwbaar is. Vanaf 1840 verdwijnt de spillegang en wordt vervangen door de ankergang. Uit die tijd stamt ook de harpslinger die veel gelijkenis vertoont met de roosterslinger van Harrison, maar die meestal niet als compensatieslinger fungeert. De slingerschijf wordt nu zeer groot, aanvankelijk eenvoudig van versiering; later verschijnen de overdadig versierde, dikwijls geheel met latoenkoper beklede bloemslingers, die dikwijls bont werden beschilderd en waarvan ca. 50 verschillende uitvoeringen bestaan. De vervaardiging werd omstreeks 1920 gestaakt.

.Bronvermelding    |    Top


Congreve-klok

Zie Kogelklok.
. Top


Consoleklok

Franse wandklok met bijpassende console; ontwikkelde zich uit de pendule réligieuse tijdens het Lodewijk XIV. Aanvankelijk is de kast eenvoudig uitgevoerd, met rechte zijden, maar tegen 1700 krijgen de contouren een meer vloeiend verloop. De kast wordt in deze tijd rijk gemarqueteerd in Boulle-techniek; deze maakt tegen het midden van de 18de eeuw plaats voor lakwerk (vernis Martin). In deze tijd ontstaat ook het getailleerde model, de vorm waaronder de consoleklok de meest begeerde Franse pendule is geworden. In Zwitserland werd dit type in vereenvoudigde vorm overgenomen onder de naam Neuchâteloise. De consoleklokken van het classicisme kregen weer strengere lijnen; zij vertonen dikwijls opvallend grote afmetingen (1-2 m). Tegen het midden van de 18de eeuw ontwikkelde zich de cartel, die men zou kunnen beschouwen als een tot één geheel versmolten vorm van de consoleklok.









antiek klokken | Antieke consoleklok
Consoleklok Vergroot foto

.Bronvermelding    |    Top


Coqueret

(Eng.) Sleutelgatvormig of rond metalen plaatje, waarmee bij uurwerken de potgaten (waarin de lagers van de balanstappen waren geboord) werden afgedekt; meestal met de tappen in doorboorde edelstenen gelagerd. Later werden twee schroeven op de kloof bevestigd.
.Bronvermelding    |    Top


Cottage clock

(Eng.) Klein, goedkoop uurwerk met spillegang in houten kast, ca. 18 cm hoog.
.Bronvermelding    |    Top


Cromwellian clock

(Eng.) Onjuiste benaming voor de lantaarnklok.
.Bronvermelding    |    Top


Crucifix-klok

Zie Kruzifix-Uhr.
. Top


Cuvette

(Fr.) Binnenkast van een zakhorloge.
.Bronvermelding    |    Top


Cijferring

Het oudste decoratieve element aan klokken is de cijferring, die bij veel klokken op een wijzerplaat werd gemonteerd en ten slotte door deze wijzerplaat werd vervangen. De oudste klokken hadden één wijzer; bij sommige stond de wijzer stil en draaide de cijferring. Wijzerplaten en cijferringen werden vaak gegraveerd of beschilderd.
.Bronvermelding    |    Top

Klokken & horloges alfabetisch gedeelte


A - B - C - D - E - F - G - H - I - J - K - L - M - N - O - P - Q - R - S - T - U - V - W - X - Y - Z


. Top





Visie | Disclaimer | Bronvermelding | Contact | ©2006-2010 Antiek-Encyclopedie.nl